Wpływ sytuacji pandemii na występowanie negatywnych zjawisk w rodzinie
Sytuacja pandemii powoduje zmiany w funkcjonowaniu rodzin. Praca zdalna lub okresowy brak aktywności zawodowej rodziców, stałe przebywanie dzieci w domu w związku z nauką zdalną, a także ograniczenia w bezpośrednich zewnętrznych kontaktach społecznych powodują, że relacje społeczne członków rodziny odbywają się prawie wyłącznie w ramach kontaktów wewnątrzrodzinnych. Sytuacja taka stanowi wyzwanie dla rodzin i często ma pozytywne skutki – pozwala na pogłębienie relacji, odnajdywanie nowych aktywności indywidualnych i wspólnych, szersze, pozytywne oddziaływanie wychowawcze rodziców na dzieci. Stwarzać może jednak także zagrożenie ujawnienia się lub pogłębienia negatywnych zjawisk w relacjach rodzinnych – agresji, nadużywania środków psychoaktywnych, różnych przejawów przemocy. Wspólne, stałe przebywanie w jednym miejscu osób stosujących agresję i przemoc oraz członków rodzin, do których te zachowania są kierowane, powoduje nawarstwianie się atmosfery strachu, lęku, braku poczucia bezpieczeństwa i stabilizacji, a także bezsilność i bezradność często przechodzące w stany depresyjne, a nawet suicydalne.
Negatywne zjawiska w rodzinie szczególnie mocno dotykają dzieci, które – nawet, gdy zachowania agresywne nie są skierowane do nich bezpośrednio – ponoszą emocjonalne konsekwencje: przeżywają trudne emocje, z którymi nie mogą sobie poradzić i nie mają (nie znają) możliwości uzyskania pomocy z zewnątrz. Specjaliści wskazują, że dzieci będące świadkami przemocy domowej, są narażone na emocjonalną i psychologiczną traumę oraz poczucie odrzucenia, a w dłuższej perspektywie mogą mieć problemy społeczne, behawioralne oraz emocjonalne. Te symptomy mogą prowadzić do depresji, myśli samobójczych czy agresji. Osoby, które w dzieciństwie były świadkami lub ofiarami przemocy, mogą przejawiać niektóre lub wszystkie z tych zachowań w życiu dorosłym, często nakręcając w ten sposób koło przemocy, co w konsekwencji wpływa na ich poczucie szczęścia.
Według definicji sformułowanej przez Międzynarodową Organizację Nauk Medycznych i Światową Organizację Zdrowia „maltretowanie dziecka to każde zamierzone lub niezamierzone działanie osoby dorosłej, społeczeństwa lub państwa, które wpływa ujemnie na zdrowie, rozwój fizyczny lub psychospołeczny dziecka”.
Szczególnie negatywne skutki dla zdrowia i rozwoju dziecka ma stosowanie agresji, przemocy i nadużywanie środków psychoaktywnych (w tym alkoholu) – przez ich rodziców. Wielu badaczy wskazuje na silne związki pomiędzy piciem alkoholu a stosowaniem przemocy interpersonalnej w ogóle, a przemocy domowej szczególnie, co potwierdzają również wyniki monitoringu prowadzonego w naszym województwie przez Policję i Małopolski Urząd Wojewódzki w Krakowie, prezentowane w corocznych raportach.
Powiązania pomiędzy piciem alkoholu a maltretowaniem dzieci:
- szkodliwe picie alkoholu może bezpośrednio wpływać na funkcje psychiczne i kognitywne, zmniejszając samokontrolę i czyniąc człowieka bardziej podatnym na akty przemocy, również wobec dzieci,
- szkodliwe picie alkoholu przez rodziców i opiekunów może wpływać niekorzystnie na poczucie odpowiedzialności, a także zmniejszać ilość czasu i pieniędzy, które mogą być przeznaczone dla dziecka. W takich sytuacjach może dojść do zaniedbania podstawowych potrzeb dziecka,
- szkodliwe picie przez rodziców jest związane z innymi problemami, takimi jak słabe zdrowie psychiczne i antyspołeczny charakter. Te czynniki zwiększają ryzyko maltretowania dziecka,
- doświadczenie bycia maltretowanym jako dziecko jest powiązane z ryzykownym i szkodliwym piciem alkoholu w późniejszym życiu. Sięganie po alkohol w życiu dorosłym stanowi często próbę poradzenia sobie z przeżyciami z dzieciństwa,
- szkodliwe picie przez kobiety w ciąży może skutkować rozwojem alkoholowego zespołu płodowego (FAS) lub poalkoholowym efektem płodowym (FAE). Takie zaniedbania są powiązane również ze zwiększonym ryzykiem znęcania się nad dziećmi, a u dzieci z FAS lub FAE – z ryzykiem zachowań o charakterze przestępczym bądź aktów przemocy,
- pozostawianie dzieci bez opieki bądź brak kontroli w zakresie sięgania przez nie po alkohol, co pozwala im regularnie się upijać, może zniszczyć ich zdrowie psychiczne i fizyczne, prowadząc do zwiększonego ryzyka dokonywania aktów przemocy.
Negatywne zjawiska w rodzinie powodują wystąpienie bezpośrednich skutków oraz – co ma szczególne znaczenie – skutków odroczonych, wpływających na jakość życia, w jego wielu aspektach, członków tych rodzin.
Konsekwencjami przemocy fizycznej są urazy (np. siniaki, oparzenia, złamania), a w najcięższych przypadkach urazy powstałe w wyniku maltretowania, mogą mieć skutek śmiertelny. Wszystkie zachowania przemocowe wywołują symptomy związane ze stresem.
Zachowania przemocowe skierowane bezpośrednio na osoby dorosłe mają negatywne konsekwencje również u świadków – szczególnie dzieci, które emocjonalnie zaangażowane są w relację dorosłych (rodziców).
Problemy występujące u ofiar, zarówno w dzieciństwie, jak i w późniejszym życiu:
- lęk, zaburzenia snu, depresja czy próby samobójcze. Zwiększają one ryzyko nadużywania alkoholu lub narkotyków,
- ofiary są również bardziej narażone na przejawianie tendencji do przemocy w późniejszym życiu (znęcanie się nad dzieckiem, przemoc w stosunku do partnera),
- maltretowanie dziecka i późniejsze problemy z alkoholem mogą wpływać na przenoszenie problemu przemocy z jednego pokolenia na następne,
- maltretowane dziecko ma gorsze wyniki w nauce, co często skutkuje posiadaniem gorzej płatnej pracy w dorosłym życiu,
- niektóre badania wykazały, że zarówno mężczyźni, jak i kobiety, którzy doświadczyli maltretowania w dzieciństwie, są narażeni na większe ryzyko związania się w przyszłości z partnerem z problemami alkoholowymi, małżeńskimi bądź rodzinnymi. (Na podstawie raportu Child Maltreatment and Alcohol - WHO 2006 https://www.niebieskalinia.pl/edukacja/materialy-edukacyjne/artykuly/54-maltretowaniedzieci-a-alkohol-raport-who-2006)
W udzielaniu pomocy osobom dorosłym żyjącym w związku przemocowym – w budowaniu z nimi planu bezpieczeństwa – należy uwzględnić także bezpieczeństwo dzieci, na wypadek wystąpienia napaści/zachowań przemocowych ze strony osoby stosującej przemoc. Plan ten winien zawierać informacje dla dzieci przekazane przez osobę doświadczającą przemocy lub wspierającą dziecko, w tym:
- co ma zrobić, gdyby doszło do napaści/zachowania przemocowego,
- znać numery telefonów 112, 997 na Policję, 999 do pogotowia ratunkowego,
- jak bezpiecznie opuścić dom, do kogo ze znajomych, sąsiadów lub rodziny zwrócić się o pomoc.
Do współpracy w organizowaniu miejsc kontaktowych winny być włączone lokalne instytucje i służby – policja, instytucje pomocy społecznej, oświaty, ochrony zdrowia oraz organizacje pozarządowe. Podmioty te winny upowszechniać w środowisku informacje o własnych telefonach, stronach i innych możliwościach elektronicznego kontaktu, a także o ogólnopolskich telefonach, kampaniach i miejscach udzielania pomocy.
